TÜRK MÜZİĞİ SÖZLÜĞÜ

A B C D E F G H I K L M N O P R S T U V Y Z

Câm Dümbeleği

Can Direği

Bazı yaylı çalgılarda saptan göğüsün ortasına geçirilen ağaç ya da metal çubuk dikme.

Cânfezâ

Klâsik Türk müziğinde kullanılan birleşik makam. Bu makama bir çeşit Şevk-u Tarab makamı da denir. Bazı teorisyenlere göre Şevk-u Tarab makamını meydana getiren dügâh (la) sesi üzerindeki Sabâ ve acem (fa) sesi üzerindeki Acemaşîrân makamı dizilerine, hüseynî aşîrân (mi) sesi üzerine aktarılmış bir Kürdî dörtlüsünün eklenmesiyle meydana getirilmiştir. Bazı teorisyenlere göre ise iki çeşit Cânfezâ makamı tarifi mevcuttur. Bunlardan biri Sabâ makamının dizisine, hüseynî aşîran (mi) sesi üzerine aktarılmış bir Uşşâk dörtlüsünün eklenmesiyle; diğeri ise Sabâ makamının temel dizisine acem aşîran (fa) sesi üzerine aktarılmış bir Çârgâh beşlisinin eklenmesiyle meydana getirilmiştir. İnici- çıkıcı bir seyir özelliğine sahiptir. Karar sesi hüseynî aşîrân, güçlü sesleri dügâh (la) ve çargâhtır.

Cânkurtaran

Klâsik Türk müziğinde saz semâîleri ve peşrevlerin kolayca çalınabilecek tarzda bestelenmiş olanlarına verilen isim. Daha sonraki yıllarda yerini medhal formuna bırakmıştır. Bkz. Medhal.

Canlı

Canlı bir havada, çabuk ve kıvrak bir icrâyı öngören nüans terimi. Vivace (it.).

Cebrî Kanon

Direngen kanon. Bkz. Kanon.

Cem

Toplantı. Bkz. Âyîn-i cem.

Cenâze Salâtı (Salâsı)

Salâ. Bkz. Salât,

Cengâverce

Savaşçı edâsı ile. Guerriero (it.).

Ceng-i Harbî (=Çeng-i Harbî)

1. Klâsik Türk müziğinde kullanılan 10 süreli küçük usûl. İki adet Nim Sofyân usûlü ve iki adet Semâî usûlünün birleştirilmesiyle meydana getirilmiştir. Marşlarda, bazı bestelerde ve saz semâîlerinin dördüncü hânelerinde kullanılmıştır.
2. Anadolu'da güreş ve cirit gibi sportif yarışmalarda oyuncuları coşturmak amacıyla çalınan bir ezgi.
3. Davul vuruşlarından her birinin ismi.

Cenkleme

Köröğlu havalarından birini ismi.

Cerr

Klâsik Türk müziğinde kullanılmış usûl. Günümüze örneği ulaşmamıştır.

Cerr-i Hafîf

Klâsik Türk müziğinde kullanılmış usûl. Günümüze örneği ulaşmamıştır.

Cezayir

Cezayir konulu türkü repertuarının genel adı. Bu ülkeye ithaf edilen bir oyun ismi. Anadolu'nun hemen her yöresinde bu isimle anılan oyunlar ve türküler bulunur.

Cezrî Hâl

Bir akorun kök hâli.

Cır

Daha çok Tatarlar arasında türkü, makam, ezgi anlamında kullanılan terim. Bazen Ir da denir.çeşitli konularda söylenen cırlar daha çok düğün şarkıları biçiminde ve bu içerikle icrâ edilir.

Cırlak

Tiz ve gür ses için kullanılan bir tabir.

Ciddiyetle

Ciddi bir ifade ile. Serioso (it.).

Ciğa

Cinas. Aynı kelimeye farklı anlamlar yüklenmek suretiyle söylenen şiirler.

Ciğalı tecnis

Kuzey Anadolu'da bir âşık makamı.

Cimon (=Zimon)

Ağaç dalının içini oyarak yapılan üflemeli bir çalgı. Daha çok Rize ve Artvin illerinde rastlanır. Bu çalgı daha çok çocuklar arasında yaygındır; bir tür oyuncak çalgıdır.

Cim Teli

Bağlamalarda kullanılan en ince tel.

Cinas

Sesleri ve söylenişleri aynı, anlamları ayrı kelimelere verilen isim. Kelimeleri bu şekilde kullanarak yapılan söz sanatı.

Cin Deliği (=Şeytan deliği)

Zurna ve kavalın en uç kısmındaki küçük deliklere verilen isim.

Cins

Klâsik Türk müziğinde dörtlüye verilen isim.

Cirit Havası

Cirit adı verilen sportif bir halk oyununun oynanması sırasında davul zurna ile çalınan özel repertuar.

Coşkulu

Ateşli ve coşkulu bir şekilde. Impetuoso (it.).

Coşkun

Coşkun, hayat dolu bir ifade ile. Spirituoso (it.).

Cum'a Salâtı

Bkz. Salât.

Cumhûr

1. Dinî müzikte eserin bir kısmının toplu olarak icrâ edileceğini belirten terim. Bkz. Cumhur İlâhî.
2. Bir ezginin tüm topluluk tarafından söyleneceğini belirten terim.

Cumhûr İlâhî

1. Klâsik Türk müziğinde tek sesli koro için bestelenmiş ilâhî.
2. Birlikte icrâ edilen ilâhî.

Cura

Bağlama ailesinin boyut olarak en küçük çalgısı.

Cura Davul

Daha çok Adana Gaziantep ve Trabzon illerinin çevrelerinde kullanılan küçük kuturlu vurmalı bir halk çalgısı.

Cura Düzeni

Bağlama ailesinde iki grup telli çalgıların alt tel (la), üst tellerin ise (mi) sesine akort edilmesiyle oluşan düzen.

Cura zurna

Daha çok Karadeniz'in orta kesimlerinde Trabzon ve çevresinde kullanılan küçük boy zurna.

Curcuna

Klâsik Türk müziğinde kullanılan 10 süreli küçük usûl. İki adet Türk Aksağı usûlünün birleştirilmesiyle meydana getirilmiştir. Şarkı, türkü, ilâhî ve oyun havaları ile saz semâîlerinin dördüncü hânelerinde kullanılmıştır.

Curcuna Evferi

Klâsik Türk müziğinde kullanılan 10 süreli küçük usûllerden Curcuna'nın son iki vuruşunun yer değiştirmesi ile meydana getirilmiştir. Eserlerin tamamı yerine, bazı ölçülerinde kullanılan bir usûldür.

Cümbüş (=Cünbüş)

1. Klâsik Türk müziğinde kullanılan telli çalgı. Zeynelabidin Cümbüş tarafından 1930'lu yıllarda, alüminyum tekne üzerine deri veya plâstik gerilmiş bir gövde ile perdesiz bir saptan meydana getirilmiştir. Alüminyumun etkisiyle gür bir sese sahip olduğundan, açık havada düğün ve şenliklerde kullanılmaktadır.
2. Ankara dolaylarında yapılan müzikli toplantı.

Cümle

Müzik, cümle denilen bölüntülere ayrılır. Her müzik cümlesinin tam veya tamama yakın birer manâsı vardır ve dinleyenler üzerinde, ifade biçimine bağlı olarak gelişen bir duygu uyandırır. Cümle ancak bir kaç ölçülük olur.

Cümleleyiş

Müzik cümlelerini ve onların periyodlarını noktalayıp sınırlandırarak belirtmek. Bir eserin yorumu sırasında müzik cümlelerini belirtmeye, öne çıkartmaya da cümleleyiş denir.

Çabuk/hızlı

Çabuk ve hızlı bir icrâyı öngören terim. Rapid , rapidamente, empresse (it.).

Çabuklaştırılmış

Müziğin hızlandırılmış bir şekilde icrâ edilmesi. Ravivato (it.).

Çağana

1. Klâsik Türk müziğinde 17. yüzyılda kullanılmış nefesli bir çalgı.
2. Klâsik Türk müziğinde kullanılan vurmalı çalgı. Çengilerin dans ederken çaldığı her iki elin parmaklarına ikişer ikişer takılan, madenden yapılmış dört parçadan oluşan bir tür çalpara (çârpâre).

Çağırmak (=Çığırmak)

Türkü, mâni, söylemek. Özellikle ezgisi ile Türkü söylemek.

Çağırtma düdüğü (Çığırtma düdüğü)

Çalgı

Saz, müzik aleti anlamında kullanılan terim. Anadolu'da herhangi bir şeye, bir aletle veya elle vurmaya ya da sürtmeye "çalmak" adı verilir ki terimin buradan hareketle ortaya çıkmış olma ihtimali yüksektir. Bundan 40-50 yıl öncesinde taşrada müzik aleti anlamıyla rağbet gören bu terimin, şehir merkezlerinde de kullanılması yakın zamanlarda olmuştur. Eskiden şehirlerde bu terim yerine "Saz" veya "Alât-ı musiki" tabirleri yaygındı.

Çalgıcı

Herhangi bir çalgıyı çalan kimse. İcrâcı. Daha çok profesyonel anlamda müzik ile uğraşanlar için kullanılır. Toplum arasında çalgıcılık küçük görüldüğü zamanlardan itibaren bunun yerine "mahalli sanatçı" deyimi yaygınlaşmıştır.

Çalgılama

Bir müzik eserini çalgılar için düzenlemek. Enstrümante etmek. Enstrümantasyon.

Çalgı müziği

Çalgılar ile yapılan, vokal eşliği olmayan müzik. Enstrümantal müzik.

Çalıcı

Bir müzik eserini, çalgısıyla icrâ eden sanatçı, icrâcı. Enstrümantist. Bkz. Çalgıcı.

Çalım

Olağanüstü teknik, çabukluk ve gösterişle yapılan icrâ. Bravur. Bravura.

Çalmak

Halk dilinde bir şeyi diğer bir şeyin üzerine sürtmek ise de halk müziğinde herhangi bir çalgıyı icrâ etmek anlamında kullanılır. Ayrıca çalgı terimi de çalmak fiilinden türemiş bir terimdir.

Çalpara

Uçlarına ziller takılmış maşa. Zilli maşa.

Çamşıhı Ağzı

Sivas'ın Çamşıhı yöresinde kullanılan bir uzun hava okuma biçimi.

Çârgâh

1. Klâsik Türk müziğinde tiz sekizlideki do sesi.
2. Klâsik Türk müziğinde kullanılan basit makam. Çargâh (do) ya da kaba çargâh (do) sesi üzerindeki Çargâh beşlisine rast (sol) sesi üzerinde bir Çargâh dörtlüsünün eklenmesiyle meydana getirilmiştir. Çıkıcı ve çıkıcı-inici bir seyir özelliğine sahiptir. Karar sesi çargâh (do) ya da kaba çargâh (do), güçlü sesi rast (sol) ya da gerdaniye (sol)'dir.

Çârgâh-Acem

Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Çargâh makamı çeşidi. Günümüze örneği ulaşmamıştır.

Çârgâh beşlisi

Klâsik Türk müziğinde kaba çârgâh (do) veya çârgâh (do) sesleri üzerinde (yerinde) Çârgâh dörtlüsüne bir tam ses yani bir tanînî eklenmesiyle meydana getirilmiş olan beş sesli kalıp dizi.

Çârgâh Dörtlüsü

Klâsik Türk müziğinde kaba çârgâh (do) veya çârgâh (do) sesleri üzerinde (yerinde) bir tam dörtlü oluşturacak şekilde dizilen dört sesten oluşan kalıp dizi.

Çârgâh-Gerdâniye

Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Çargâh makamı çeşidi. Günümüze örneği ulaşmamıştır.

Çargâh-Mâhûr

Klâsik Türk müziğinde kullanılmış Çargâh makamı çeşidi. Çârgâh makamının temel dizisine Mâhûr makamının temel dizisinin eklenmesiyle meydana getirilmiştir.

Çârpâre (=Çalpara)

Türk müziğinde kullanılan vurmalı çalgı. Sert ağaçtan yontulmuş dört tahta parçasının her iki elde ikişer tane tutulması suretiyle çalınır. Oyun havaları ve köçekçelerin icrâsında hem köçekler tarafından hem de hânendeler tarafından çalınabilmektedir. İlerleyen yıllarda yerini iki çift mâdenî zile bırakmıştır.

Çarpma

Bir çeşit süsleme biçimi. Birinci ses çarpıp kaçması suretiyle icrâ edilir, böylece asıl ses vurgulanmış olur.

Çâr-Târ

Klâsik Türk müziğinde 17. yüzyılda kullanılmış perdeli, mızraplı, telli çalgı.

Çâr-Usûl

Klâsik Türk müziğinde kullanılmış 124 süreli Darbeyn usûlü çeşidi. Nîm Sakıyl, Sakıyl, Fâhte ve Berefşân usûllerinin birleştirilmesiyle meydana getirilmiştir.

Çatal

Bir ezginin veya türkü sözünün başka bir biçim ile farklı bir eserde ortaya çıkması. Varyant. Bkz. Çeşitleme.

Çehâr-Âgaazin

Klâsik Türk müziğinde kullanılan birleşik makam. Santûrî Edhem Efendi tarafından Sûz-i Dîl makamının temel dizisine, dügâh (la) sesi üzerinde (yerinde) bir Zengûle makamının eklenmesiyle meydana getirilmiştir. Karar sesi dügâh (la), güçlü sesleri hüseynî (mi) ve bûselik (si)'tir.

Çeken

Majör ya da minör dizinin beşinci derecesi (beşlisi), ya da beşinci derece akorunun ismi. Roma rakamı ile V olarak gösterilir. Bkz. Güçlü, üst çeken.

Çeken altı

Diatonik dizinin dördüncü derecesi (dörtlüsü) ya da dördüncü derece üzerinde kurulmuş akorun ismi. IV işareti ile gösterilir. "Alt çeken" de denir. Bir dizinin tonal seslerindendir; akoru ise "temel akor"dur. Türkçe'de bu terim için "çeken altı" ya da "altçeken" sözcükleri de kullanılmaktadır. Subdominant.

Çenber

Klâsik Türk müziğinde kullanılan 24 süreli büyük usûl. İki adet Sofyân, iki adet Yürük Semâî ve bir Sofyân usûlünün birleştirilmesiyle meydana getirilmiştir. Peşrev, kâr, beste, tevşîh ve ilâhî gibi formlarda sıkça rastlanır.

Çeng (Çenk)

Klâsik Türk müziğinde 18. yüzyıla kadar kullanılmış telli çalgı. Parmakla veya mızrapla çalınan farklı sayılardaki pek çok telden meydana getirilmiştir.

Çengel

Sekizlik, onaltılık, otuzikilik ve altmışdörtlük notaların kuyruk çizgilerine ekli eğri çizgicikler.

Çengî

1. Klâsik Türk müziğinde Çeng çalan kişiye verilen isim.
2. Anadolu'nun çeşitli yörelerinde kadın oyuncular için kullanılan terim.

Çeng-i Harbî

Çengî Takımı

Çengîlerden oluşan topluluğa verilen isim.

Çepik

Alkış.

Çeşte

Telli olduğu tahmin edilen bir halk çalgısı. 13.yy metinlerinde geçen bu çalgının adı daima kopuz ile birlikte telaffuz edilir. Yunus Emre'nin şiirlerinde geçmesinden hareketle bazı araştırmacılar tarafından tasavvuf müziğinde kullanıldığı sanılmaktadır.

Çeşitleme

1. Sanatçının virtuozluk değerini belirtmek üzere yazılan bir parçanın tarzı veya o tertipteki parça. Tanınmış veya orijinal bir hava, bir melodi teması ele alınır. Bu tema, önce ilk şekliyle tek başına dinletilir; sonra çeşitlemeli çizgilerin birinden diğerine geçilir. Bu çeşitlemeler farklı diziler, melodi ve armoni süslemeleriyle de bezenerek tekrarlamalarla sürüp gider.
2. Bir ezginin form, ezgi kalıbı, ritim veya sözleri bakımından benzeri. Varyant. Bkz. Çatal.

Çeşitlemeli tema

Bir tema ve ardından gelen o temanın çeşitlemelerinden oluşan müzik eseri.

Çevgân

Klâsik Türk mehter müziğinde kullanılan vurmalı çalgı (ritim çalgısı). Çıngırak, zil ve zincirlerin takılı olduğu bir çenbere uzun bir sapın ilâve edilmesiyle meydana getirilmiştir. Mehter takımının en ön saffında (yer alır ve) yere vurularak çalınır.

Çevik/çabuk

Çevik ve çabuk bir ifade ile. Veloce (it.).

Çevrim

Bir aralığın çevrilmesi, üst notasının pes tarafa alınması veya alt notasınıntiz tarafa çıkarılması demektir. Çevrim, sadece aralıklarla değil akorlarla, bir melodinin ve 12 ton müziğinde bir dizinin yapı öğelerinin konumunun çevrilmesi ile de olur.

Çevriyazı

Sesin yazıya geçirilmesi, notaya alınması. Transkripsiyon.

Çığırtma

Elazığ ve çevresi ile Teke yöresinde yaygın üflemeli bir halk çalgısı. Kartal kanadı veya leylek bacağından yapılır. Dilsiz üflemeli bir çalgıdır.

Çıkıcı

Bir sesin başka bir "daha yüksek" sese çıkış hareketi. Kalından inceye yükselen, çıkıcı dizi; inceden kalına gelen, inici dizi.

Çıldır Divanisi

Kars ve çevresinde yaygın olan âşık makamlarından biri.

Çıngırak

Türk müziğinde kullanılmış bir çan çeşidi.

Çırpıntı

Tremolo, çırpıntılı, tırtıllı.

Çırpma

Bağlamada tezenenin alttan yukarı doğru seri bir biçimde çekilmesini ifade eden bir terim, bu şekilde ortaya çıkan çalım tekniği.

Çiçeklenmiş (=Çiçekli)

Süslenmiş nağmeye verilen bir diğer isim.

Çift Sesli

İki sesli müzik.

Çifte

İki ince su kamışının yan yana getirilmesinden oluşan dilli üflemeli bir halk çalgısı. Çiftenin iki kamışındaki delik sayısı farklılıklar gösterebilir. Kamışlardan birinde en az beş perde deliği vardır. Diğerinde de aynı sesleri içeren perde delikleri bulunabileceği gibi bir veya iki perde deliği bulunabilir. Bazı çiftelerde ikinci kamışta hiç delik yoktur. Bunlar yalnızca dem sesi vermek için kullanılır.

Çifte Düdük

Çifteye çeşitli yörelerde verilen isim. Aynı biçimdeki bu çalgıya Çifte Kaval da denir.

Çifte Düyek

Klâsik Türk müziğinde kullanılan 16 süreli büyük usûl. İki adet Düyek usûlünün birleştirilmesiyle meydana getirilmiştir. Daha ziyâde 16/4'lük mertebesi kullanılmıştır. Peşrev, kâr, beste, tevşîh ve ilâhî gibi formlarda sıkça görülür.

Çifte Kaval

Çifte kiriş

Yaylı çalgılarda yayı iki tele birden sürterek çalmak.

Çifte Nağra (Nağara)

Klâsik Türk müziğinde kullanılan vurmalı bir çalgı olan çifte nakkare'nin halk arasındaki adı.

Çifte Nakkare

Bkz. Nakkare.

Çifte Sofyan

Klâsik Türk müziğinde kullanılan 16 süreli büyük usûl. Sofyan usûlü ile Türk Aksağı usûlünün birleştirilmesiyle meydana getirilmiş olan Aksak usûlünün yürük olan çeşididir.

Çiftetelli

Anadolu'nun daha çok batı kesimlerinde yaygın olan bir oyun havası ve bu oyuna eşlik eden kıvrak ezgi. Genellikle 4/4'lük bir ölçü karakteri ile karşımıza çıkan çiftetelli ezgileri şehir kültürünün bir ürünüdür. Son elli yıl içinde Anadolu'nun neredeyse tümüne yayılmıştır. Ancak kırsal kesime doğru gidildiğinde daha az rastlanır.

Çiftseslilik

Ses sanatçısının aynı anda iki ayrı sesi çıkartabilme yeteneği. Diplofonluk.

Çobanlama

Kır hayatını ve özellikle çobanların aşk ve yaşayışlarını gösteren eser veya eserdeki bu yapıyı hatırlatan kısıma verilen isim. Pastoral.

Çok ağır

Çok ağır, kâmil bir tavırla, kederli bir tempoda, geniş ve aheste olarak icrâ etmeyi öngören nüans terimi. Grave (it.).

Çok çabuk

Çok çabuk bir şekilde icrâ. Prestissimo (it.).

Çok güçlü

Çok güçlü, kuvvetli, yüksek sesle yapılan icrâ. Notada kısaca ff şeklinde gösterilen nüans. Fortissimo (it.).

Çok hafif sesle

Güçlü'nün tersidir. Hafif, narin bir üslûpla, alçak sesle yapılan icrâ. Kısaca pp şeklinde ifade edilir. Pianissimo (it.).

Çokseslilik

Farklı birkaç ses partisinin birleşikliği. Avrupa merkezli çokseslilik kilise tarafından destek bulduktan sonra gelişme kaydetmiş bir müzikal uygulama biçimidir. Geleneksel Türk müziğinin bünyesinde kendine özgü bir çok seslilik varsa da bu yapının Batı müziğinin çok sesli uygulaması ile hiç bir ilgisi yoktur. Cumhuriyetten sonra gelişen bir çoksesli müzik uygulaması "Çağdaş Türk Müziği" adı ile gelişme göstermiş ve son zamanlarda yetişen besteciler tarafından uluslararası alanda bu tarzdaki eserlerle başarı kazanılmıştır. Türk Müziğinin diğer alanlarında da çokseslilik denemeleri sürmekte özgün çalışmalar gün ışığına çıkmaktadır. Polifoni.

Çok tatlı

Tatlı, yumuşak bir ifade ile icrâ. Graditissimo (it.) . Daha da tatlı bir ifade ile icrâ. Graditamente (it.).

Çok tonluluk

Müzikte birden fazla tonun kullanımı. Politonal.